Η συλλογική μνήμη στυλοβάτης της ιστορικής συνείδησης και της κοινωνικής συνοχής

"Η συλλογική μνήμη στυλοβάτης της ιστορικής συνείδησης και της κοινωνικής συνοχής"

Από την ομιλία της Βούλας Τεκτονίδου

στην Επιστημονική Ημερίδα 

"Οι γενοκτονίες των Χριστιανικών Λαών της Ανατολής 

και η διαχείριση της μνήμης τους"

Η ολοκληρωτική και γενικευμένη αλλοτρίωση της εποχής της «παγκοσμιοποίησης» προβάλλει ως χαώδης κυκεώνας αναζητήσεων, οδηγεί στην ενίσχυση της λογικής του μοναχικού ΕΓΩ.   

Μέσα σ΄αυτό το πλαίσιο  η κοινωνική πραγματικότητα  εμφανίζεται διχασμένη, κατακερματισμένη, αποσυλλογοποιημένη .

Η  κοινωνία παρουσιάζει εικόνα αναρχοποίησης και αποσύνθεσης , εφόσον δεν υποστηρίζεται από ένα πλαίσιο αξιολογικής αναφοράς .

Τα άτομα παθητικοποιούνται και ευνουχίζονται πνευματικά,πολιτιστικά και ηθικά.

Όλο αυτό το πλαίσιο οδηγεί σε «θυσία του εγκεφάλου», σε ευνουχισμό της Μνήμης.

Τα ευνουχισμένα άτομα δε μπορούν να συντεθούν σε οργανική ενότητα με τα χαρακτηριστικά ενός λαού.

Η εφιαλτική αυτή εικόνα εξοβελίζει τον ανθρώπινο παράγοντα ως συντελεστή του ιστορικου-κοινωνικού γίγνεσθαι και αντιμετωπίζει την κοινωνία ως ίζημα και πολτό και   τον άνθρωπο ως ανεγκέφαλο  μηχανικό ενεργούμενο.

Η  χαλάρωση των παραδοσιακών και ομαδικού χαρακτήρα δεσμών και δεσμεύσεων  προκαλεί φαινόμενα ανομίας και ασυδοσίας.

Εξαφανίζονται οι εσωτερικοί ρυθμιστικοί γνώμονες που είναι αντανάκλαση εξωτερικών κανόνων

Το άτομο μέσα σ’αυτό το κλίμα αποδιοργανώνεται και στροβιλίζεται  σ’ ένα εσωτερικό χάος, το οποίο προσπαθεί να αντιμετωπίσει με ευκαιριακές ικανοποιήσεις και επιβραβεύσεις, οι οποίες όμως σε καμία περίπτωση δε μπορούν να λειτουργήσουν ως ψυχο-διανοητικά αντιστηρίγματα της εσωτερικής ερήμωσης και απογοήτευσής του. 

Σ’ αυτό το περιβάλλον απανθρωποποίησης , η κοινωνικοποίηση του ανθρώπου  γίνεται με άξονα ένα ασύδοτο εγωκεντρισμό, που πολλαπλασιάζει τα φαινόμενα κοινωνικής παθογένειας( έγκλημα, βία, ναρκωτικά, κάθε λογής αντικοινωνική συμπεριφορά).

Η Συλλογική Μνήμη λειτουργεί ως αντίρροπη δύναμη.

Ο άνθρωπος είναι προιόν του κοινωνικού περιβάλλοντος  από το οποίο προέρχεται.

Το περιβάλλον αυτό διαμορφώνει τις βασικές κοινωνικές δεκτικότητες, την αίσθηση του ανήκειν και τις επικοινωνιακές παραμέτρους της ύπαρξής του.

Η κοινωνία ως ανθρώπινος σύνδεσμος προυποθέτει την κατάφαση κοινών αξιών και τη διατήρηση μιας παράδοσης και συνέχειας, που εφόσον καταλυθούν, ο άνθρωπος δεν καθίσταται «ελεύθερος», αλλά θεμελιακά ανερμάτιστος και «ανομικός»που παραπαίει και τελικά συντρίβεται από ένα αίσθημα καθολικής αδιεξοδικότητας.

Οι αξίες που εκφράζονται και υποστασιοποιούνται στη Συλλογική Μνήμη αφ’ενός αποτελούν φραγμό στην ανάπτυξη ενός υπερτροφικού και παθολογικού εγωισμού, αφ’ ετέρου διαμορφώνουν μια ηθική βάση στήριξης και αυτοελέγχου της προσωπικότητας.

Η συλλογική μνήμη  δίνει το κέλυφος μιας ισχυρής και αδιατάρακτης συλλογικής συνύπαρξης.   

 Η κοινότητα της παράδοσης, του πολιτισμού, της πίστης ,της γλώσσας αντισταθμίζουν την αποσυλλογικοποίηση που φέρνει ο αχαλίνωτος και εξοντωτικός ανταγωνισμός  των επι μέρους συμφερόντων. 

Η Συλλογική Μνήμη δημιουργεί αξίες και παράγει Νοήματα Ζωής  που υπερβαίνουν τα άτομα και την καθημερινότητά τους.

Η  παρακαταθήκη της μπορεί να οδηγήσει στη σύλληψη ενός βαθύτερου «μεταφυσικού « νοήματος της ζωής , κάτι που έχουμε απόλυτη ανάγκη σε μια εποχή που πάσχει ΄από αξιολογική στειρότητα και ανοηματικότητα.

Οι πραγματικές αξίες, που μορφοποιούν τη ζωή και την κάνουν αυθεντική, δεν εφευρίσκονται, ούτε επιβάλλονται εκ των άνω, αλλά είναι παράγωγα  μιάς σταθερής παράδοσης που διασφαλίζεται μέσω της συλλογικής μνήμης.

Τα αξιολογικά υποκατάστατα όπως είναι η οικονομική επιτυχία και η καταναλωτική ευτυχία  έχουν ολοκληρωτικά εξοβελίσει κάθε λογική αναφοράς σε αξίες  ως κατευθυντηρίων γνωμόνων  της ανθρώπινης συμπεριφοράς. 

Υπάρχουν αξίες καθολικής ισχύος και αποδοχής που υπέρκεινται των ατομικών υλικών συμφερόντων και εκφράζουν τον έρωτα για τα «μεγάλα και τα τρανά»

Μέσω της συλλογικής μνήμης το άτομο μετέχει στις κοινωνικές συλλογικότητες .

Στην Αρχαία Ελλάδα δεν υφίσταται, ούτε αναπτύσσεται Ατομικότητα εκτός Συλλογικότητας.

Η Συλλογικότητα είναι σε κάθε περίπτωση το πρότερον και η ατομικότητα το ύστερον.

Γι αυτό και η επικράτηση του ατομισμού σε μια κοινωνία θεωρείται παθολογικό φαινόμενο, από το οποίο εκπορεύονται όλες οι μορφές κοινωνικής και πολιτικής παθολογίας.

Ρωγμές στη συλλογική μνήμη παραπέμπουν σε ρωγμές ιστορικής συνείδησης και κοινωνικής συνοχής.

Η συλλογική μνήμη υπηρετεί την «εξωστρέφεια», δημιουργεί νέες μορφές κοινωνικής συμμετοχής και συμμετοχικής κοινής δράσης, αναπτύσσει μια μεγάλη κοινωνική δυναμική και ενισχύει την «Ηθική της Ευθύνης» (weber), την ηθική που τοποθετεί τη συλλογικότητα και τα συλλογικά συμφέροντα υπεράνω των ατομικών συμφερόντων.

Η λειτουργία της συλλογικής μνήμης οδηγεί σε κοινωνική συναποδοχή, γιατί προέρχεται από την κοινωνία και δεν επιβάλλεται «εκ των άνω», κατά συνέπεια  βοηθά στη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής.

Καλλιεργεί αντίληψη Ενότητας και αδιάσπαστης συλλογικότητας, ενισχύει τη δυναμική των νοηματικών περιεχομένων και των ιδεών ως παραγόντων διαμόρφωσης του κοινωνικού και ιστορικού γίγνεσθαι .

Στην αρχαιότητα η Μνήμη-Μνημοσύνη  θεοποιείται και γίνεται η Μητέρα των Μουσών ,δηλαδή μητέρα όλων των τεχνών και των επιστημών μεταξύ των οποίων και της Ιστορίας, η Κλειώ ήταν μια από τις θυγατέρες της.

Βλέπουμε τη μνήμη να παίρνει μυθική διάσταση που αποσκοπεί στη γεφύρωση του παρελθόντος με το παρόν και το μέλλον

Η συλλογική μνήμη  κατά τον Maurice Halbwachs(πρώτος θεωρητικός της συλλογικής μνήμης) αποτελεί  μια «κατασκευή» του παρελθόντος «υπό το φως του παρόντος».

Eίναι μια βάση δεδομένων που χρειάστηκε αιώνες για να δημιουργηθεί .

Αποτελεί πολύτιμη Κοινωνική Κληρονομιά.

Σ’αυτήν έχουν αποκρυσταλλωθεί μύθοι,συμβολισμοί,συλλογικές αναπαραστάσεις,ιδέες,εικόνες,εμπειρίες,ήθη,έθιμα,τέχνες, επιστήμες.

Η Συλλογική Μνήμη είναι πανταχού παρούσα υπό τις διάφορες όψεις και εκφάνσεις της και συμμετέχει με πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαδικασία συγκρότησης  της πολιτιστικής ταυτότητας.

Η Μνήμη είναι στενά συνδεδεμένη με την ταυτότητα  συντελεί στη δημιουργία της .

Οι αναπαραστάσεις του παρελθόντος συγκροτούν με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο  τη συλλογική πολιτισμική ταυτότητα του παρόντος. 

Οι μνήμες που συγκροτούν την ταυτότητά μας και μας παρέχουν ένα πλαίσιο για τη σκέψη και τη δράση μας δεν είναι μονάχα δικές μας, τις έχουμε μάθει, τις έχουμε δανειστεί και τις έχουμε κατά κάποιο τρόπο κληρονομήσει μέσα από τις οικογένειές μας, τις κοινότητες και τις πολιτιστικές μας παραδόσεις.

Η ιστορία αποτελεί προϊόν και πηγή  της κοινωνικής μνήμης, είναι η μακρά μνήμη της Ανθρωπότητας.

Οι κοινωνικές ομάδες συνθέτουν τις δικές τους εικόνες για τον κόσμο αντλώντας πληροφορίες από το παρελθόν, όπως αυτές αποκρυσταλλώθηκαν- αποθησαυρίσθηκαν στη συλλογική μνήμη.

Ένα μεγάλο μέρος όσων θυμόμαστε βρίσκεται υπό μορφή αναμνήσεων από συναισθήματα, αισθήσεις, φαντασιώσεις.

Μια μνήμη θεωρείται Κοινωνική – Συλλογική αν μπορεί να μεταδοθεί.

Ο Πιερ Νόρα (Pierre Nore) σημειώνει ότι η συλλογική μνήμη ορίζεται «ως αυτό που μένει από το παρελθόν στο πλαίσιο του βιώματος των ομάδων» ή «ως αυτό  που οι ομάδες δημιουργούν με το παρελθόν τους»

Η Μνήμη είναι αποκρυστάλλωση ζωής, γέννημα ζωντανών κοινωνιών που συγκροτούνται εν ονόματί της.

Μια ιστορία όπως πρεσβεύει ο Νορά μπορεί να  πραγματοποιείται στη βάση της μελέτης των τόπων της συλλογικής μνήμης ¨: τόποι τοπογραφικοί, όπως  τα αρχεία, οι βιβλιοθήκες και τα μουσεία, τόποι μνημειακοί : όπως τα νεκροταφεία ή οι αρχιτεκτονικές, τόποι συμβολικότητας όπως οι εορτές στην ανάμνηση γεγονότων, τα προσκυνήματα, οι επέτειοι, τα εμβλήματα,  τόποι λειτουργικοί, όπως τα εγχειρίδια, οι αυτοβιογραφίες ή οι σύλλογοι:.Όλα  αυτά αποτελούν στοιχεία της συλλογικής μνήμης και ιστορίας

Η Μνήμη συνιστά ένα δεσμό, που μας συνέχει με το αιώνιο παρόν, είναι η χρυσή κλωστή που ενώνει το παρελθόν με το παρόν.

Η μνήμη αφήνει τα ίχνη παντού (Μνημονικοί Μηχανισμοί)

Εφόσον η μνήμη του ανθρώπου είναι κριτήριο της ταυτότητάς του, τότε η απώλεια της ιστορικής μνήμης οδηγεί στην απώλεια της ιστορικής ταυτότητας.

Στο πλαίσιο της ισοπεδωτικής παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας  και της γενικότερης πολιτιστικής σύγχυσης , η διατήρηση της ιστορικής συνείδησης είναι μια διαδικασία αντίστασης .

Λειτουργεί ανασταλτικά απέναντι στην παγκοσμιοποιημένη κοινωνία , η οποία ενδιαφέρεται περισσότερο για την καταναλωτική συμπεριφορά της απρόσωπης μάζας και όχι για τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης.

Η ιστορική συνείδηση είναι η Γνώση «από που ερχόμαστε» για να μπορούμε να έχουμε συναίσθηση και για το που πηγαίνουμε.

Αποτελεί  συνείδηση ενιαίας ιστορίας και συνέχειας .

Μας βοηθά να χτίσουμε την εθνική μας ταυτότητα  χωρίς όμως να απαρνιόμαστε και την Ευρωπαϊκή μας ταυτότητα .

«Η Ευρώπη οικοδομείται με βάση το «κοινό πολιτιστικό κεφάλαιο, που δεν είναι άλλο από την αναγνώριση ενός πολυφωνικού ανθρωπισμού θεμελιωμένου πάνω στη δημοκρατία, τη δικαιοσύνη και την ελευθερία που εκφράζεται στην ποικιλομορφία των τοπικών, των περιφερειακών και των εθνικών πολιτισμών(          Ιταλός Επίτροπος  Κάρλο Ρίπα Ντι Μεάνα)

Η πλούσια λαογραφική μας παράδοση με τους δημοτικούς χορούς ,τα παραμύθια, τα τραγούδια ,τα ήθη και τα έθιμα  του λαού μας συμπληρώνουν τα στοιχεία της ταυτότητάς μας .

Μιάς ταυτότητας που δεν μας αποκόπτει από την Ανθρωπότητα ,αλλά μας διδάσκει να είμαστε Οικουμενικοί.

Αγαπάμε το δικό μας πολιτισμό  σεβόμενοι παράλληλα τους άλλους πολιτισμούς.

Η συλλογική μνήμη αποτελεί πυλώνα της ιστορικής συνείδησης, διότι τροφοδοτεί  το ενιαία ιστορικό 

Αφήγημα της κοινωνίας και  ενισχύει την κοινωνική συνοχή.

Η κοινωνική συνοχή βασίζεται στη συλλογική μνήμη βασίζεται στο ότι όλοι εμείς μοιραζόμαστε κοινές παραδόσεις, κοινούς μύθους, κοινή πίστη, κοινά ιερά και όσια, κοινές αξίες ζωής, κοινές αντιλήψεις για τον άνθρωπο και για τον κόσμο και έχοντας συνείδηση όλων αυτών των στοιχείων τρέφουμε ο ένας για τον άλλο συναισθήματα ανάλογα με αυτά που τρέφουμε για τα μέλη της οικογένειάς μας.

Η συλλογική μνήμη μπολιάζοντας την ιστορική συνείδηση καλλιεργεί  το αίσθημα του ανήκειν  σε μια ομάδα, οδηγεί  στην αντίληψη του ΕΜΕΙΣ  και χτίζει την κοινωνική συνοχή ,που είναι το αποτελεσματικότερο μέσο για τη  επιβίωση ενός Έθνους σε καιρό κρίσης .

Το αίσθημα του ανήκειν σε μια ομάδα που συνδέεται με φυλετικούς, γλωσσικούς,πολιτιστικούς, θρησκευτικούς,ιστορικούς δεσμούς μειώνει το αίσθημα του κοινωνικού αποκλεισμού και ενισχύει το αίσθημα της ασφάλειας.   

Η κοινωνική συνοχή είναι ένα είδος συνδέσμου μεταξύ των ανθρώπων που δημιουργεί  το κατάλληλο κοινωνικό περιβάλλον που οδηγεί στην ενίσχυση της αυθεντικής δημιουργικότητας και συλλογικότητας.    

Η συλλογική μνήμη, που τροφοδοτεί την  ιστορική συνείδηση και διασφαλίζει την  κοινωνική συνοχή   είναι αντίδοτο στην πολιτιστική βαρβαρότητα ,στην Κρίση και στην παρακμή.

Αν παραμένει άσβεστο το φως στο πανάρχαιο λυχνάρι του Ελληνισμού, αυτό οφείλεται στο λάδι το θησαυρισμένο από τους «ελαιώνες» της συλλογικής μνήμης.

Η Αμερικανίδα ανθρωπολόγος Ρουθ Μπένεντικτ ρώτησε τον αρχηγό μιας ινδιάνικης φυλής αν οι Ινδιάνοι θα ξαναβρούν την παλιά τους αίγλη και αυτός της απήντησε : «ΌΧΙ γιατί μας σπάσατε τις κούπες που πίναμε νερό», εννοώντας πως τους απέκοψαν από τις παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα, τη συλλογική τους μνήμη.

Μνήμη των Λαών του Κόσμου

Μνήμη του Λαού μου

Που σε λένε ΕΛΛΑΔΑ

Κλίνω ευλαβικά το γόνυ

ΣΕΦΕΡΗΣ  

ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ   Δεκ/33 Δεκ/34

Μα τι γυρεύουν οι ψυχές μας ταξιδεύοντας

πάνω σε καταστρώματα κατελυμένων καραβιών

στριμωγμένες με γυναίκες κίτρινες και μωρά που κλαίνε...

δεμένες άθελα μ’ανύπαρκτα προσκυνήματα

μουρμουρίζοντας σπασμένες σκέψεις από ξένες γλώσσες

Μα τι γυρεύουν οι ψυχές μας ταξιδεύοντας

Πάνω στα σπασμένα θαλάσσια ξύλα

Από λιμάνι σε λιμάνι....

Γιατί πέρασαν τόσα και τόσα μπροστά στα μάτια μας

Που και τα μάτια μας δεν είδαν τίποτε, μα παραπέρα

Και πίσω η Μνήμη σαν το άσπρο πανί μια νύχτα σε μια μάντρα

Που είδαμε οράματα παράξενα, περισσότερο κι από ΄σένα,

Να περνούν και να χάνονται μέσα στο ακίνητο φύλλωμα μιας πιπεριάς

Γιατί γνωρίσαμε τόσο πολύ τούτη τη μοίρα μας

Στριφογυρίζοντας μέσα σε σπασμένες πέτρες, τρείς ή έξι χιλιάδες χρόνια

Ψάχνοντας σε οικοδομές γκρεμισμένες που θα ήταν ίσως το δικό μας σπίτι

Προσπαθώντας να θυμηθούμε χρονολογίες κια ηρωϊκές πράξεις

Θα μπορέσουμε ;